Επίδραση τραυματικών γεγονότων στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών
Συγκλονιστικές εμπειρίες, όπως φυσικές καταστροφές, κακοποίηση, αυτοκινητιστικό δυστύχημα, εμπειρίες που βάζουν σε κίνδυνο τη ζωή παιδιών ή άλλων ανθρώπων γύρω τους, μπορούν να αποβούν τραυματικές για την ψυχοσυναισθηματική ζωή των παιδιών και να επηρεάσουν την ψυχική τους υγεία. Αυτό συμβαίνει γιατί ο κάθε άνθρωπος από πολύ νωρίς μαθαίνει να χειρίζεται καθημερινά και συνηθισμένα άγχη της ζωής, και δεν είναι προετοιμασμένος να αντιμετωπίσει ένα έντονο, διαφορετικό από τα συνηθισμένα, γεγονός που ανατρέπει την ισορροπία της ζωής του. Πολύ περισσότερο αυτό ισχύει για ένα παιδί που ξαφνικά νιώθει ότι χάνει το αίσθημα της ασφάλειας και τον έλεγχο που είχε εώς τότε στη ζωή του.
Η αναστάτωση του συναισθηματικού κόσμου ενός παιδιού μετά από ένα τραυματικό γεγονός είναι φυσιολογική αντίδραση, αλλά όταν αυτή η αντίδραση είναι παρατεταμένη (διαρκεί περισσότερο από ένα μήνα), εντείνεται, και δυσκολεύει την λειτουργικότητά του, τότε μιλάμε για παθολογική κατάσταση, η οποία ορίζεται ως «σύνδρομο μετατραυματικού στρες». Η εκδήλωση μετατραυματικού στρες εξαρτάται από τη σοβαρότητα του γεγονότος, τον τρόπο αντίδρασης των γονιών απέναντι σε αυτό, την προσωπικότητα του παιδιού, την εγκύτητα του παιδιού στο γεγονός, και την επαναληπτικότητα τραυματικών γεγονότων στη ζωή του. Οι αντιδράσεις του παιδιού ποικίλλουν ανάλογα με την ηλικία του:
Παιδιά προσχολικής ηλικίας (0-6 ετών) μπορεί να παλινδρομήσουν σε προηγούμενα ηλικιακά στάδια (να θελήσουν ξανά πιπίλα, να χρειαστούν ξανά πάνα, να αρχίσουν να «μπεμπεκίζουν»), να παρουσιάσουν διάφορες φοβίες, να προσκολληθούν σε κάποιον από τους γονείς και να αποφεύγουν διάφορες καταστάσεις που δεν σχετίζονται πάντα με το τραυματικό γεγονός. Μπορεί επίσης να παρουσιάσουν διαταραχές στον ύπνο ή στο φαγητό καθώς επίσης να παραπονεθούν για σωματικούς πόνους.
Παιδιά σχολικής ηλικίας (7-12 χρόνων) μπορεί να εμφανίσουν κάποια από τα παραπάνω συμπτώματα. Επιπλέον μπορεί να παρουσιάσουν ερειστικότητα, τάσεις απομόνωσης (να μην επιθυμούν να βρίσκονται με τους φίλους τους, να μην θέλουν να βγουν από το σπίτι), και πτώση της σχολικής τους επίδοσης. Συχνά φτάνουν στο σημείο να μην θέλουν να πάνε ούτε στο σχολείο προβάλλοντας διάφορες δικαιολογίες. Αυτό συνήθως δείχνει ότι έχουν μεγάλο άγχος για την ασφάλεια όλης της οικογένειας και μένουν στο σπίτι, καθώς φαντάζονται ότι έτσι ελέγχουν την κατάσταση και τους προστατεύουν όλους. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι γονείς συνήθως βρίσκονται σε έντονη κατάσταση άγχους και ανασφάλειας και επηρεάζουν και τα παιδιά τους.
Οι έφηβοι (12-18 χρόνων) από την άλλη αντιδρούν με τρόπους που μοιάζουν με τις αντιδράσεις των ενηλίκων. Μπορεί να επαναβιώνουν το γεγονός μέσα από επαναλαμβανόμενες σκέψεις, όνειρα, εικόνες, να αποφεύγουν οτιδήποτε σχετίζεται με αυτό, να έχουν ξεσπάσματα οργής, επιθετικότητα, και να δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις καθημερινές τους υποχρεώσεις και δραστηριότητες.
Συνήθως τα συμπτώματα υποχωρούν σε λίγες εβδομάδες. Όμως είναι σημαντικό οι γονείς, παρόλο που βρίσκονται και οι ίδιοι σε δύσκολη θέση, με τη στάση τους να διευκολύνουν την υποχώρηση αυτών των συμπτωμάτων και ακόμη περισσότερο να προλαμβάνουν αυτή την εξέλιξη. Για αυτό πρέπει αμέσως μετά το τραυματικό γεγονός, και πριν εμφανιστούν οποιαδήποτε συμπτώματα στα παιδιά, να προσπαθήσουν να εφαρμόσουν τα παρακάτω:
· Να δείξετε με το παράδειγμά σας ότι δεν κρύβετε τα συναισθήματά σας και τις σκέψεις σας. Να επιτρέπετε στα παιδιά σας να συμμετέχουν σε συζητήσεις των μεγάλων γύρω από τα τραυματικά γεγονότα. Χρειάζεται βέβαια προσοχή ώστε να αποφεύγονται οι πολύ ακραίες εκδηλώσεις λύπης ή θυμού μπροστά στα παιδιά.
· Μάθετε τι είναι αυτό που τα τρομάζει. Ενθαρρύνετε τα παιδιά να σας μιλήσουν για φόβους που μπορεί να έχουν και συζητείστε μαζί τους
· Δώστε προσοχή στις ζωγραφιές και στα παιχνίδια τους. Μπορεί να σας δώσουν χρήσιμες πληροφορίες γύρω από τις ανησυχίες τους και τους φόβους τους. Ρωτήστε τα παιδιά να σας εξηγήσουν τι συμβαίνει στο παιχνίδι τους ή στη ζωγραφιά τους. Είναι μια ευκαιρία για να ξεκαθαρίσετε τυχόν παρανοήσεις, να απαντήσετε σε τυχόν ερωτήματα ή απλώς να καθησυχάσετε τα παιδιά
· Ενθαρρύνετε τα παιδιά σας να σας κάνουν ερωτήσεις. Μέσα σε ένα κλίμα ασφάλειας που εσείς θα διαμορφώσετε, ακούστε ό,τι έχουν να σας πουν. Δεν πειράζει αν δεν έχετε όλες τις απαντήσεις για ό,τι σας ρωτούν. Σημαντικό είναι να νιώσουν ότι ακούγονται
· Μιλήστε τους στο δικό τους επίπεδο. Μιλήστε μαζί τους απλά ώστε να σας καταλαβαίνουν και μην αναλωθείτε σε πολύπλοκες λεπτομέρειες
· Εστιάστε στα θετικά. Δώστε έμφαση στις ηρωικές πράξεις συνανθρώπων μας προκειμένου να βοηθήσουν πληγέντες και στην προθυμία που δείχνουν και άλλες χώρες, για να βοηθήσουν
· Σχεδιάστε ένα οικογενειακό πλάνο. Οργανώστε ένα πλάνο για το μέλλον, για παράδειγμα ένα σημείο στο οποίο θα συγκεντρωθεί όλη η οικογένεια σε περίπτωση που κάτι ξαφνικό συμβεί (π.χ. σεισμός). Αυτό θα βοηθήσει εσάς και τα παιδιά σας να νιώθετε μεγαλύτερη ασφάλεια καθώς είναι ανακουφιστικό να γνωρίζουν ότι υπάρχει κάτι που μπορούν να κάνουν σε αντίστοιχη περίπτωση
· Προτείνετε τη συμμετοχή σε δράσεις αποκατάστασης. Κουβεντιάστε με τα παιδιά την πιθανότητα να συμμετέχετε όλη η οικογένεια σε ενέργειες που θα βοηθήσουν στην αποκατάσταση των ζημιών (πχ δεντροφύτευση σε καμμένο δάσος)
Επίσης σημαντικό είναι:
Συγκλονιστικές εμπειρίες, όπως φυσικές καταστροφές, κακοποίηση, αυτοκινητιστικό δυστύχημα, εμπειρίες που βάζουν σε κίνδυνο τη ζωή παιδιών ή άλλων ανθρώπων γύρω τους, μπορούν να αποβούν τραυματικές για την ψυχοσυναισθηματική ζωή των παιδιών και να επηρεάσουν την ψυχική τους υγεία. Αυτό συμβαίνει γιατί ο κάθε άνθρωπος από πολύ νωρίς μαθαίνει να χειρίζεται καθημερινά και συνηθισμένα άγχη της ζωής, και δεν είναι προετοιμασμένος να αντιμετωπίσει ένα έντονο, διαφορετικό από τα συνηθισμένα, γεγονός που ανατρέπει την ισορροπία της ζωής του. Πολύ περισσότερο αυτό ισχύει για ένα παιδί που ξαφνικά νιώθει ότι χάνει το αίσθημα της ασφάλειας και τον έλεγχο που είχε εώς τότε στη ζωή του.
Η αναστάτωση του συναισθηματικού κόσμου ενός παιδιού μετά από ένα τραυματικό γεγονός είναι φυσιολογική αντίδραση, αλλά όταν αυτή η αντίδραση είναι παρατεταμένη (διαρκεί περισσότερο από ένα μήνα), εντείνεται, και δυσκολεύει την λειτουργικότητά του, τότε μιλάμε για παθολογική κατάσταση, η οποία ορίζεται ως «σύνδρομο μετατραυματικού στρες». Η εκδήλωση μετατραυματικού στρες εξαρτάται από τη σοβαρότητα του γεγονότος, τον τρόπο αντίδρασης των γονιών απέναντι σε αυτό, την προσωπικότητα του παιδιού, την εγκύτητα του παιδιού στο γεγονός, και την επαναληπτικότητα τραυματικών γεγονότων στη ζωή του. Οι αντιδράσεις του παιδιού ποικίλλουν ανάλογα με την ηλικία του:
Παιδιά προσχολικής ηλικίας (0-6 ετών) μπορεί να παλινδρομήσουν σε προηγούμενα ηλικιακά στάδια (να θελήσουν ξανά πιπίλα, να χρειαστούν ξανά πάνα, να αρχίσουν να «μπεμπεκίζουν»), να παρουσιάσουν διάφορες φοβίες, να προσκολληθούν σε κάποιον από τους γονείς και να αποφεύγουν διάφορες καταστάσεις που δεν σχετίζονται πάντα με το τραυματικό γεγονός. Μπορεί επίσης να παρουσιάσουν διαταραχές στον ύπνο ή στο φαγητό καθώς επίσης να παραπονεθούν για σωματικούς πόνους.
Παιδιά σχολικής ηλικίας (7-12 χρόνων) μπορεί να εμφανίσουν κάποια από τα παραπάνω συμπτώματα. Επιπλέον μπορεί να παρουσιάσουν ερειστικότητα, τάσεις απομόνωσης (να μην επιθυμούν να βρίσκονται με τους φίλους τους, να μην θέλουν να βγουν από το σπίτι), και πτώση της σχολικής τους επίδοσης. Συχνά φτάνουν στο σημείο να μην θέλουν να πάνε ούτε στο σχολείο προβάλλοντας διάφορες δικαιολογίες. Αυτό συνήθως δείχνει ότι έχουν μεγάλο άγχος για την ασφάλεια όλης της οικογένειας και μένουν στο σπίτι, καθώς φαντάζονται ότι έτσι ελέγχουν την κατάσταση και τους προστατεύουν όλους. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι γονείς συνήθως βρίσκονται σε έντονη κατάσταση άγχους και ανασφάλειας και επηρεάζουν και τα παιδιά τους.
Οι έφηβοι (12-18 χρόνων) από την άλλη αντιδρούν με τρόπους που μοιάζουν με τις αντιδράσεις των ενηλίκων. Μπορεί να επαναβιώνουν το γεγονός μέσα από επαναλαμβανόμενες σκέψεις, όνειρα, εικόνες, να αποφεύγουν οτιδήποτε σχετίζεται με αυτό, να έχουν ξεσπάσματα οργής, επιθετικότητα, και να δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις καθημερινές τους υποχρεώσεις και δραστηριότητες.
Συνήθως τα συμπτώματα υποχωρούν σε λίγες εβδομάδες. Όμως είναι σημαντικό οι γονείς, παρόλο που βρίσκονται και οι ίδιοι σε δύσκολη θέση, με τη στάση τους να διευκολύνουν την υποχώρηση αυτών των συμπτωμάτων και ακόμη περισσότερο να προλαμβάνουν αυτή την εξέλιξη. Για αυτό πρέπει αμέσως μετά το τραυματικό γεγονός, και πριν εμφανιστούν οποιαδήποτε συμπτώματα στα παιδιά, να προσπαθήσουν να εφαρμόσουν τα παρακάτω:
· Να δείξετε με το παράδειγμά σας ότι δεν κρύβετε τα συναισθήματά σας και τις σκέψεις σας. Να επιτρέπετε στα παιδιά σας να συμμετέχουν σε συζητήσεις των μεγάλων γύρω από τα τραυματικά γεγονότα. Χρειάζεται βέβαια προσοχή ώστε να αποφεύγονται οι πολύ ακραίες εκδηλώσεις λύπης ή θυμού μπροστά στα παιδιά.
· Μάθετε τι είναι αυτό που τα τρομάζει. Ενθαρρύνετε τα παιδιά να σας μιλήσουν για φόβους που μπορεί να έχουν και συζητείστε μαζί τους
· Δώστε προσοχή στις ζωγραφιές και στα παιχνίδια τους. Μπορεί να σας δώσουν χρήσιμες πληροφορίες γύρω από τις ανησυχίες τους και τους φόβους τους. Ρωτήστε τα παιδιά να σας εξηγήσουν τι συμβαίνει στο παιχνίδι τους ή στη ζωγραφιά τους. Είναι μια ευκαιρία για να ξεκαθαρίσετε τυχόν παρανοήσεις, να απαντήσετε σε τυχόν ερωτήματα ή απλώς να καθησυχάσετε τα παιδιά
· Ενθαρρύνετε τα παιδιά σας να σας κάνουν ερωτήσεις. Μέσα σε ένα κλίμα ασφάλειας που εσείς θα διαμορφώσετε, ακούστε ό,τι έχουν να σας πουν. Δεν πειράζει αν δεν έχετε όλες τις απαντήσεις για ό,τι σας ρωτούν. Σημαντικό είναι να νιώσουν ότι ακούγονται
· Μιλήστε τους στο δικό τους επίπεδο. Μιλήστε μαζί τους απλά ώστε να σας καταλαβαίνουν και μην αναλωθείτε σε πολύπλοκες λεπτομέρειες
· Εστιάστε στα θετικά. Δώστε έμφαση στις ηρωικές πράξεις συνανθρώπων μας προκειμένου να βοηθήσουν πληγέντες και στην προθυμία που δείχνουν και άλλες χώρες, για να βοηθήσουν
· Σχεδιάστε ένα οικογενειακό πλάνο. Οργανώστε ένα πλάνο για το μέλλον, για παράδειγμα ένα σημείο στο οποίο θα συγκεντρωθεί όλη η οικογένεια σε περίπτωση που κάτι ξαφνικό συμβεί (π.χ. σεισμός). Αυτό θα βοηθήσει εσάς και τα παιδιά σας να νιώθετε μεγαλύτερη ασφάλεια καθώς είναι ανακουφιστικό να γνωρίζουν ότι υπάρχει κάτι που μπορούν να κάνουν σε αντίστοιχη περίπτωση
· Προτείνετε τη συμμετοχή σε δράσεις αποκατάστασης. Κουβεντιάστε με τα παιδιά την πιθανότητα να συμμετέχετε όλη η οικογένεια σε ενέργειες που θα βοηθήσουν στην αποκατάσταση των ζημιών (πχ δεντροφύτευση σε καμμένο δάσος)
Επίσης σημαντικό είναι:
Να μην αλλάξει, όσο το δυνατόν γίνεται, η καθημερινότητα των παιδιών. Η ρουτίνα στη ζωή τους βοηθάει να νιώθουν ασφάλεια
Αποφύγετε τη συγκεκριμένη περίοδο αποχωρισμούς που δεν είναι απαραίτητοι
Περιορίστε την έκθεση των παιδιών σε σκηνές των ΜΜΕ που θυμίζουν το τραυματικό γεγονός
Να είσαστε σταθεροί στους κανόνες που ισχύουν στην οικογένεια (π.χ. ένα παιδί που έχει ξεσπάσματα οργής πρέπει με καλό τρόπο να οριοθετηθεί από τους γονείς του, οι οποίοι δεν πρέπει να είναι ανεκτικοί σε ανεξέλεγκτες αντιδράσεις του)
Αν βλέπετε ότι το παιδί σας παραμένει αναστατωμένο μετά από μερικές εβδομάδες ή όσο περνάει ο καιρός τα σημάδια που αναφέραμε παραπάνω γίνονται χειρότερα, τότε θα πρέπει να συμβουλευτείτε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας.
Αποφύγετε τη συγκεκριμένη περίοδο αποχωρισμούς που δεν είναι απαραίτητοι
Περιορίστε την έκθεση των παιδιών σε σκηνές των ΜΜΕ που θυμίζουν το τραυματικό γεγονός
Να είσαστε σταθεροί στους κανόνες που ισχύουν στην οικογένεια (π.χ. ένα παιδί που έχει ξεσπάσματα οργής πρέπει με καλό τρόπο να οριοθετηθεί από τους γονείς του, οι οποίοι δεν πρέπει να είναι ανεκτικοί σε ανεξέλεγκτες αντιδράσεις του)
Αν βλέπετε ότι το παιδί σας παραμένει αναστατωμένο μετά από μερικές εβδομάδες ή όσο περνάει ο καιρός τα σημάδια που αναφέραμε παραπάνω γίνονται χειρότερα, τότε θα πρέπει να συμβουλευτείτε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας.
Βασιλοπούλου Βασιλική,
ψυχολόγος, ψυχοθεραπεύτρια
